Suudaan: Dal Taariikh Dheer leh oo Wajaha Caqabado iyo Fursado
Hordhac
Suudaan waa waddan ku yaal waqooyi-bari Afrika, wuxuuna xuduud la leeyahay sagaal waddan, oo ay ka mid yihiin Masar, Itoobiya, iyo Koonfur Suudaan. Waa mid ka mid ah dalalka ugu waaweyn qaaradda Afrika marka la eego baaxadda dhulka, waxaana uu leeyahay taariikh fac weyn oo la xiriirta ilbaxnimadii hore ee gobolka iyo doorkii uu ka qaatay ganacsiga iyo dhaqaalaha.
Taariikh Kooban
Suudaan waxa uu leeyahay taariikh qani ah oo soo taxnayd kumanaan sano. Waxaa la rumeysan yahay in lafdhabarta ilbaxnimadii Nubia ay kasoo unkantay Suudaan, iyadoo xiriir qoto dheer la lahayd Masar qadiimiga ah. Intii lagu jiray xilligii gumeysiga, Suudaan waxaa maamulayay Ingiriiska iyo Masar ilaa uu xornimadiisa qaatay 1956.
Burburkii dhacay kadib xornimada waxa uu waddanku la daalaa dhacayay dagaallo sokeeye iyo isbedbeddel siyaasadeed. Dagaalkii sokeeye ee muddada dheer socday wuxuu sababay in 2011 laga gooyo Koonfur Suudaan oo noqotay dal gaar ah. Intaas kadib, Suudaan waxa uu la kulmay caqabado dhaqaale iyo siyaasadeed, kuwaas oo ay ugu weynaayeen kala qaybsanaanta dadka, burburka kaabayaasha dhaqaalaha, iyo cadaadis caalami ah oo saameeyay horumarkiisa.
Juquraafi iyo Cimilada
Suudaan waa waddan ballaaran oo leh dhul kala duwan, laga bilaabo saxaraha waqooyiga ilaa dhul-beereedka koonfurta. Wabiga Niil ayaa si weyn u saameeya nolol maalmeedka dadka Suudaan, wuxuuna door muhiim ah ku leeyahay dhaqaalaha iyo waraabka.
Cimilada Suudaan waa mid kulayl iyo qallayl u badan, gaar ahaan waqooyiga oo ay ku badan yihiin lama-degaanno. Koonfurta waddanka ayaa leh cimilo diiran oo ay roobab badan ka da’aan xilliga gu’ga. Si kastaba ha ahaatee, isbedelka cimiladu wuxuu caqabad ku yahay horumarka beeraha iyo xoolo-dhaqatada, taasoo saameyn ku yeelatay wax-soosaarka cuntada iyo biyaha la heli karo.
Dhaqaalaha Suudaan
Suudaan waa dal leh kheyraad dabiici ah sida saliidda, dahabka, iyo dhul beereed ballaaran. Ka hor intaan Koonfur Suudaan ka go’in, saliiddu waxay ahayd il dhaqaale oo weyn, balse goosashadaas kadib, Suudaan waxa ay lumisay inta badan ilaha saliidda. Hadda, dhaqaalaha waddanku wuxuu inta badan ku tiirsan yahay beeraleyda, xoolo-dhaqatada, iyo macdanta.
Dhibaatada dhaqaale ee Suudaan waxaa ka mid ah sicir-bararka sare, saboolnimada, iyo dhibaatooyin la xiriira siyaasadda iyo dagaalada. Waxa kale oo xusid mudan in xayiraadaha caalamiga ah ee la saaray Suudaan ay saameyn xooggan ku yeesheen ganacsiga iyo maalgashiga shisheeye.
Siyaasadda iyo Xaaladda Amniga
Siyaasadda Suudaan waxay ahayd mid aan degganayn muddo dheer. Waddanku wuxuu maray afgembiyo badan iyo isbedbeddelo xukuumadeed. Intii u dambeysay, kacdoonkii shacabka ee 2019 wuxuu sababay in xukunka laga tuuro Madaxweyne Cumar Al-Bashiir oo waddanka xukumayay in ka badan 30 sano.
Si kastaba ha ahaatee, xaalada siyaasadeed wali ma deggana, waxaana jira dagaallo ka dhaxeeya xoogagga militari ee isku haya awoodda waddanka, taas oo keentay xaalado bini’aadanimo oo aad u xun. Intaa waxaa dheer, faragelinta dalalka shisheeye iyo loolanka kheyraadka dabiiciga ah ayaa sii murjiyay xaaladda amniga ee waddanka.
Bulshada iyo Dhaqanka
Suudaan waa waddan leh dad kala duwan oo ka kooban qowmiyado badan. Carabta iyo Nubiyiinta waa qaar ka mid ah qowmiyadaha ugu waaweyn. Diinta Islaamka ayaa si weyn uga dhex muuqata bulshada Suudaan, iyadoo dhaqanka iyo xeerarka bulshada ay inta badan salka ku hayaan diinta.
Dhaqanka Suudaan waxa uu caan ku yahay fanka, suugaanta, iyo cuntooyinka gaar ahaaneed sida “Ful Medames” iyo “Kisra.” Xafladaha guurka iyo munaasabadaha diimeedku waa kuwo si weyn loo maamuuso. Waxaa sidoo kale la ogyahay in muusikada iyo ciyaaraha dhaqanka ay door muhiim ah ku leeyihiin bulshada Suudaan.
Caafimaadka iyo Waxbarashada
Caafimaadka iyo waxbarashada Suudaan waxay la tacaalayaan caqabado badan. Xarumaha caafimaadka ma gaaraan meelaha miyiga ah, waxaana inta badan daryeelka caafimaad uu u baahan yahay dib u habeyn. Dhibaatooyinka caafimaadka waxaa ka mid ah cudurrada faafa, yaraanta shaqaalaha caafimaadka, iyo helitaan la’aanta daawooyin ku filan.
Dhanka waxbarashada, in kasta oo ay jiraan jaamacado caan ah sida Jaamacadda Khartuum, haddana dadka reer miyiga ah helitaan yar ayey u leeyihiin waxbarasho tayo leh. Dagaallada iyo xasillooni darrada ayaa sidoo kale saameeyay hanaanka waxbarashada, taasoo dhalisay kororka heerka jaahilnimada.
Dhibaatooyinka Bini’aadamnimada
Sanadihii u dambeeyay, Suudaan waxay la daalaa dhacaysay xaalado bini’aadanimo oo aad u daran. Dagaallada sokeeye, barakaca baahsan, iyo macaluusha ayaa ah caqabadaha waaweyn ee soo wajahaya dadweynaha. Hay’adaha caalamiga ah sida Qaramada Midoobay iyo NGO-yada maxalliga ah ayaa dadaal ugu jira sidii wax looga qaban lahaa dhibaatadan.
Gabagabo
Suudaan waa dal taariikh leh, kheyraad badan leh, laakiin la daalaa dhacaya caqabado siyaasadeed iyo dhaqaale. Horumarka dalka wuxuu u baahan yahay xasilooni siyaasadeed, maalgashi shisheeye, iyo dadaallo lagu dhisayo adeegyada bulshada.
Haddii Suudaan awoodo inay xal u hesho dhibaatooyinkeeda, waxay noqon kartaa mid ka mid ah dalalka ugu horumarsan Afrika. Si kastaba ha ahaatee, nabad iyo xasillooni ayaa fure u ah horumarka mustaqbalka ee dalka.
