Iran: Taariikh, Dhaqanka, Iyo Juqraafiga
Hordhac
Iran waa waddan ku yaalla gobolka Bariga Dhexe, wuxuuna xuduudo la leeyahay waddamada Ciraaq, Turkiga, Afghanistan, Pakistan, Turkmenistan, Azerbaijan, iyo Armenia. Waxaa loo yaqaannaa Jamhuuriyadda Islaamiga ah ee Iran, waana mid ka mid ah waddamada ugu taariikhda dheer dunida. Caasimaddiisu waa Tehran, waana magaalo aad u horumarsan oo leh dhaqaale xooggan.
Juqraafiga Iran
Iran wuxuu leeyahay dhul ballaaran oo leh buuro dhaadheer, lamadegaanno, iyo dhul-beereed barwaaqo ah. Waxaa laga helaa buuraha Alborz iyo Zagros, kuwaas oo saameyn weyn ku leh cimillada waddanka. Iran sidoo kale waxay leedahay xeeb dheer oo ku teedsan Badda Cas, Badda Caspian, iyo Gacanka Carabta, taasoo ka dhigaysa waddan leh marin badeed muhiim ah. Sidoo kale, webiyada sida Karun iyo Zayandeh Rud ayaa door muhiim ah ka ciyaara biyaha nolosha ee waddanka.
Taariikhda Iran
Iran waxay leedahay taariikh dheer oo soo taxnayd kumannaan sano. Waa meesha laga aas aasay Boqortooyadii Achaemenid (550–330 BCE), taasoo ahayd mid ka mid ah boqortooyooyinkii ugu waaweynaa taariikhda. Kadib, waxaa xukumay boqortooyooyin kale sida Sassanid, Safavid, iyo Qajar. Xilligii casriga ah, Iran waxay la kulantay isbedello waaweyn oo ay ka mid ahaayeen kacaankii Islaamiga ah ee 1979, kaasoo meesha ka saaray boqortooyadii Pahlavi. Tan iyo markaas, Iran waxay noqotay waddan xukuma nidaam Islaami ah oo leh siyaasad adag.
Dhaqanka iyo Diinta
Dhaqanka Iran wuxuu salka ku hayaa hiddo iyo dhaqan qadiimi ah, waxaana si weyn u saameeyay diinta Islaamka. Iran waa waddan Shiico ah, waana meesha ugu weyn ee Islaamka Shiicada looga dhaqmo. Suugaanta Faarisiga, fanka, iyo farshaxanka Iran ayaa caan ka ah dunida. Abwaanno waaweyn sida Rumi, Hafez, iyo Saadi ayaa ka soo jeeda Iran, waxaana suugaantooda laga akhriyaa meelo badan oo caalamka ah. Waxyaabo kale oo dhaqanka Iran ka mid ah waxaa ka mid ah cuntooyinka dhaqanka ah sida kebab, ghormeh sabzi, iyo fesenjan, kuwaas oo caan ka ah caalamka.
Dhaqaalaha Iran
Iran waa waddan leh kheyraad dabiici ah oo aad u badan. Waxaa si gaar ah caan ugu ah saliidda iyo gaaska dabiiciga ah. Waxay ka mid tahay waddamada ugu saliidda badan caalamka, taasoo dhaqaale ahaan muhiim u ah. Waxyaabaha kale ee dhaqaalaha waddanka saameeya waxaa ka mid ah wershedaha, wax-soo-saarka, iyo ganacsiga caalamiga ah. Iran sidoo kale waxay leedahay warshado soo saara hub, gawaarida, iyo badeecooyin kale oo ganacsi ahaan muhiim u ah.
Siyasadda Iran
Iran waa Jamhuuriyad Islaami ah oo leh nidaam dawladnimo oo gaar ah. Waxaa hogaamiya hoggaan diimeed oo sareeya, waxaana ugu sareeya hoggaamiyaha ruuxiga ah (Supreme Leader), oo leh awood aad u weyn. Sidoo kale, waddanku wuxuu leeyahay madaxweyne la doorto iyo baarlamaan ka shaqeeya arrimaha sharci dejinta. Iran waxay leedahay siyaasad adag oo gudaha ah iyo mid dibadeed oo saameyn weyn ku leh Bariga Dhexe. Waddanka wuxuu si weyn uga soo horjeedaa saameynta Maraykanka iyo Israa’iil, taasoo sababtay xurguf siyaasadeed oo joogto ah.
Dagaalka iyo Xiriirka Caalamiga
Iran waxay xiriir adag la leedahay dalal badan, balse sidoo kale waxaa la kala dhaxeysaa xiisado diblomaasiyadeed. Dagaalkii Iran iyo Ciraaq (1980–1988) wuxuu ahaa mid saameyn weyn ku yeeshay waddanka. Waxaa kale oo jira cunaqabataynno caalami ah oo ay saareen waddamada reer galbeedka, gaar ahaan Maraykanka, taasoo saameyn ku yeelatay dhaqaalaha waddanka. Si kastaba ha ahaatee, Iran waxay xoojisay xiriirka ay la leedahay waddamada sida Shiinaha, Ruushka, iyo Turkiga, si ay uga fogaato saameynta cunaqabataynta.
Diinta iyo Bulshada
Iran waa waddan ay si weyn diinta Islaamka uga muuqato nolol maalmeedka dadka. Diinta Shiicada ayaa ah midda rasmiga ah, inkastoo ay jiraan dad Sunni ah iyo dad kale oo rumaysan diimo kala duwan. Bulshada Iran waa dad xadaarad leh oo si weyn u ixtiraama dhaqankooda iyo taariikhdooda. Guurka, qoyska, iyo waxbarashadu waxay door muhiim ah ka ciyaaraan bulshada Iran. Dumar badan ayaa waxbarasho sare helay, inkastoo ay jiraan xaddidaadyo ka dhashay xeerarka Islaamiga ah ee lagu dhaqmo.
Warshadaha iyo Tiknolojiyadda
Iran waxay leedahay warshado horumaray oo soo saara gawaarida, hubka, iyo tiknolojiyadda nukliyeerka. Waddanku wuxuu si gaar ah u horumariyay barnaamijkiisa nukliyeerka, kaasoo keenay walaac caalami ah iyo cunaqabatayn dheeraad ah. Waxaa kale oo jira horumarin dhanka tiknolojiyadda iyo sayniska ah, iyadoo Iran ay samaysay horumarro dhanka cilmi-baarista ah ee dhinacyada bayooloji, kiimiko, iyo injineernimada.
Dalxiiska Iran
Iran waa waddan leh goobo taariikhi ah oo dalxiis badan soo jiita. Magaalooyinka sida Isfahan, Shiraz, iyo Yazd waxay leeyihiin dhismooyin qadiimi ah oo soo jiidasho leh. Masjidka Sheykh Lotfollah ee Isfahan, Taaj Mahal-ka Shiraz, iyo laamaha Qarniyadii hore laga dhisay waa meelo caan ah oo ay dalxiisayaashu booqdaan. Waxa kale oo waddanka laga helaa dhul-beereed qurux badan iyo buuraha laga dalxiiso sida Damavand, oo ah buurta ugu dheer Iran.
Gaba-Gabo
Iran waa waddan leh taariikh dheer, dhaqan hodan ah, iyo saameyn weyn oo caalami ah. Dhaqaalaha, siyaasadda, iyo xiriirka caalamiga ah ee waddanka ayaa si joogto ah u sii kobcaya, inkastoo ay jiraan caqabado dhaqaale iyo diblomaasiyadeed. Waa waddan mudan in la barto, maadaama uu leeyahay hiddo iyo dhaqan qadiimi ah oo sii noolaanaya ilaa maanta. Iran waxay leedahay mustaqbal aad u adag, iyadoo la filayo in horumarka ka socda xagga tiknolojiyadda, dhaqaalaha, iyo siyaasadda uu saameyn weyn yeelan doono sanadaha soo socda.
